Ma’lumki, inflyatsion kutilmalar inflyatsiya darajasiga quyidagi kanallar orqali salbiy ta’sir etadi:

1. Talab kanali. Odamlarning kelajakda narxlar oshishini taxmin qilishi ularning  joriy xarajatlarini oshiradi.

2. Taklif kanali. Odamlarning kelajakda narxlar oshishini taxmin etishi ularning yuqori ish haqini da’vo qilishga olib keladi. Bu esa o’z navbatida pul-kredit siyosati samaradorligi hamda makroiqtisodiy barqarorlikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi.

Ma’lumot uchun: Inflyatsion kutilmalar - bu aholining kelajakdagi inflyatsiya darajasi toʻgʻrisidagi taxminlari.

Aholining inflyatsion kutilmalari shakllanishida ba'zida ratsionallikdan og'ish holatlari kuzatiladi, ya'ni, aholining kutilmalari asossiz oshib ketishiga quyidagilar ta'sir etadi:

- elektrotexnika va avtomobil kabi tovarlar narxining oshishi aholi kutilmalariga ta'sir etadi, lekin bunda sifat o'zgarishlarining ham hissasi mavjud bo'ladi;

- uy narxining ko‘tarilishi aholining inflyatsiya kutilmalariga ta’sir qiladi, aslida bunda spekulyatsion harakatlarning ham ta'siri bo'lishi mumkin;

- aholi odatda o'zi iste’mol qilayotgan tovar va xizmatlar savatidagi narxlarga qarab qaror qabul qiladi.

Aholining inflyatsion kutilmalarini asossiz ravishda keskin oshib ketishining oldini olish maqsadida Markaziy banklar inflyatsion targetlash, ya'ni kelgusi davr uchun inflyatsiyani oldindan e'lon qilish siyosatini olib boradi. Ammo, bu siyosatning samara berishi aholining Markaziy bankka ishonchi, ishonch esa inflyatsion kutilmalar va joriy inflyatsiya o'rtasidagi tafovutga bog'liq.

Mazkur holat Borro-Gordon o‘yinlar modeli orqali atroflicha tahlil qilinadi. Bu aholi inflyatsion kutilmalarining shakllanishi inflyatsiyaga bog’liqligini ko'rsatuvchi makroiqtisodiy model bo‘lib, unga ko‘ra, aholi o‘z inflyatsion kutilmalarini Markaziy bankning  kelajakdagi pul-kredit (inflyatsion targetlash) siyosatini hisobga olgan holda shakllantiradi.

Ma'lumot uchun: O‘yinlar nazariyasi – matematikaning bir bo‘limi bo‘lib, u inson tanlovining natijasi nafaqat ozi, balki boshqalarning harakatlariga ham bog‘liq bo‘lgan vaziyatlarda  ularning o’zoro raqobat yoki hamkorlik qilish haqidagi strategik qarori, natijaga qanday ta’sir qilishini tahlil qilish uchun asos yaratadi. Shaxslar tanlovi va ularning o'zaro ta'sirini o'rganish orqali o'yin nazariyasi odamlarning raqobat yoki hamkorlik sharoitida o'zini qanday tutishi haqida tushuncha beradi va natijalarni bashorat qilishda yordam beradi. O'yin nazariyasini tushunish ongli qarorlar qabul qilish va bir nechta tomon ishtirok etadigan murakkab vaziyatlarni boshqarishda foydali bo'lishi mumkin.

Bunda, 2 o’yinchi - Markaziy bank va aholi, 2 ta strategiya mavjud. Markaziy bank o’zi e’lon qilgan inlyatsiya darajasini ushlab turadi yoki inflaytsiaya undan biroz yuqoriroq bo'ladi, aholi esa kutulmalarini shaklantirishda Markaziy bank e’lon qilgan inflyatsani inkor etadi yoki undan yuqoriroq inflyatsa boladi, deb o’ylaydi va oyliklarni o’z kutulmalariga qarab indeksatsiya qilishni istaydi. Markaziy bank keyingi davr uchun inflyatsiyaning target darajasini e’lon qiladi. Agar Markaziy bank keyingi davr uchun e’lon qilgan inflyatsiya targeti va joriy inflyatsiyani bir-biriga muvofiqlashtira olsa, inflyatsion tavofut kamayadi va aholining Markaziy bankka ishonchi ortadi  va real iqtisodiy osish o’zgarishsiz qoladi. Aksincha, inflyatsiya darajasi Markaziy bank e’lon qilgan ko’rsatkichdan yuqori bo'lsa, aholining Markaziy bankka nisbatan ishonchi yo‘qoladi va  keyingi davr uchun tafovutni kattalashtiradi. Agar ikkalasi ham e’lon qilingan inflatsiyadan yuqori boladi, deb harakat etsa, unda yuqori inflaytsiya va yuqori kutulma va ikkalasi ham juda salbiy natijagani qayd etadi. O'yin hamkorlik va raqobat o'rtasidagi strategik keskinlikni aks ettiradi, chunki har bir o'yinchi qaror qabul qilish uchun boshqasining harakatlarini hisobga olishi kerak.

Tahlil natijalariga ko‘ra quyidagilar aniqlandi:

- O'zbekiston sharoitida agar aholining inflyatsion kutilmalari 1 foizga oshsa, iste'mol narxlari indeksi 0,53%ga ortadi;

- O‘zbekistonda aholi kutilmalari va joriy inflyatsiya o‘rtasidagi tafovut 4% atrofida saqlanib qolmoqda;

- davlat inflyatsiya targetini 10% deb e’lon qilgan taqdirda sodda (naïve – o‘tmishga qarab qaror qiluvchi) aholi inflyatsiyaning 11,1%, moslashuvchan (adaptive - o‘tmish, hozirni tahlil qilish orqali qaror qiluvchi) aholi 13,5% va ratsional (o‘tmish, hozir va kelajakni tahlil qilish orqali qaror qiluvchi) aholi 18,2% bo'lishini kutadi.

Shunday ekan, inflyatsion kutilmalar va joriy inflyatsiya orasidagi tafovutni qisqartirish, qisqa muddatli tebranishlardan keyin iqtisodiyotni barqarorlashtirish, inflyatsiyani targetlangan darajada ushlab turishda yordam beradi. Bunday holatlarning oldini olish uchun Markaziy bank inflyatsiyani targetlashda (jilovlash) realist bo‘lishi talab etiladi. Bundan tashqari, aholi narxlar oshib ketishi haqida asossiz xavotirga tushishining oldini olish uchun Ijtimoiy inflyatsiya (aholining katta qismi asosan iste’mol qiladigan tovarlar savati) darajasini e’lon qilib borish lozim. Bundan tashqari, aholining moliyaviy savodxonligini oshirish va inflyatsiya darajasini baholashda mustaqil ekspertlarni jalb qilish yuqoridagi risklarni kamaytiradi.

MHTI loyiha rahbari
 i.f.d. Hayot Saydaliyev