“Aqlli qishloqlar” konsepsiyasi nafaqat qishloqlarning raqamli transformatsiyasini, balki ularning rivojlanishiga yangicha qarashini ham ifodalaydi. Bunday qishloqlarda ilg‘or texnologiyalar va innovatsion yechimlarning joriy etilishi nafaqat turmush sharoitini yaxshilash, balki mahalliy iqtisodiyotni yuksaltirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va barqaror rivojlanishga ko‘maklashish imkonini beradi.

Aholining qariyb yarmi (49 foizi[1]) qishloqlarda istiqomat qilayotgan O‘zbekiston uchun ushbu konsepsiyani hayotga tatbiq etish alohida ahamiyatga ega. Bu kambag‘allikni qisqartirish, iqtisodiy barqarorlikka ko‘maklashish va chekka hududlarda ijtimoiy hamjihatlikni mustahkamlashda kuchli vosita bo‘lishi mumkin.

Ma’lumot uchun: “Aqlli qishloq” qishloqdagi raqamli transformatsiyaga integratsiyalashgan va inklyuziv yondashuv bo‘lib, uzoq va kam ta’minlangan jamoalarda Barqaror rivojlanish maqsadlariga (BRM) erishishga qaratilgan:

• qishloq aholisi ulangan qurilmalar orqali tarmoq infratuzilmasidan foydalanish imkoniyatiga ega;

• fuqarolar BRM bilan bog‘liq foydali va tubdan o‘zgargan raqamli xizmatlardan zaruratga qarab, o‘z vaqtida, istalgan joyda va istalgan vaqtda foydalanishlari mumkin;

• xizmatlar fuqarolarning BRMga erishish bo'yicha o‘ziga xos ehtiyojlariga muvofiq taqdim etiladi;

• BRM bilan bog‘liq integratsiyalashgan xizmatlar doimiy ravishda takomillashtiriladi va o‘zgarishlarga moslashtiriladi;

• Jalb etilgan hamkor tashkilotlar o‘z xizmatlarini doimiy ravishda tahlil qiladi va moslashtiradi.

“Aqlli” qishloqlarni yaratishda alohida mamlakatlar tajribasini ko‘rib chiqamiz.

Xitoy[2]

2019-yilda “Aqlli qishloqlarni rivojlantirish asoslari” tasdiqlanmasidan oldin ham Xitoyning qishloq joylarida aqlli qishloq loyihalari paydo bo‘lgan edi.

Shandun va Guansi provinsiyalaridagi qishloq elektron tijorati qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining sust sotilishi muammosini samarali hal qilishga yordam berdi. Alibaba va JD.com kabi milliy elektron tijorat platformalari bilan hamkorlikda Shandun viloyatining Yantay shahar okrugidagi qishloqlar Yantay olma, Laiyan nok va Fushan gilosi kabi mashhur mevalarga onlayn buyurtma berish va olib ketish tizimini joriy qildi. Bu qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini sotish muammosini hal qildi. Guansi provinsiyada «Aqlli qishloq Baihu» tizimi va internet platformasini yaratish orqali marakuya, golubika mevasi, mahalliy tovuqlar va cho‘chqalarning maxsus zoti kabi 80 dan ortiq turdagi ixtisoslashtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini onlayn sotish yo‘lga qo‘yilish 30 000 dan ortiq kishi kambag‘allikdan chiqishiga imkon yaratdi.

Xaynan provinsiyasining Xaykou shahri qishlog‘idagi “birgalikda” sabzavot bog‘i Xitoyda aqlli qishloq turizmi uchun yangi modelni yaratdi. "Birgalikda" sabzavot bog‘i internet orqali butun mamlakat bo‘ylab qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini sotadi. Iste’molchilar bo‘sh vaqtlarida ushbu bog‘dagi o‘z tomorqalarida dehqonchilik qilishlari mumkin, mahalliy fermerlar esa kundalik hayotda xo‘jalikni boshqarish xizmatlarini ko‘rsatadilar. Bunday yondashuv nafaqat fermerlar uchun yangi ish o‘rinlari yaratib, ularning daromadlarini oshiradi, balki sayyohlarning tajribasini boyitib, ularga qishloq xo‘jaligi jarayonlarida faol ishtirok etish imkoniyatini beradi, bu esa qishloq turizmini rivojlantirishga xizmat qiladi va uning o‘sishi uchun yangi istiqbollarni ochadi.

Xitoyning aqlli (raqamli) qishloqlarini rivojlantirish hisobotida 2022-yilda Xitoyning qishloq elektron tijorat hajmi 2,17 trillion yuanga yetganini, bu o‘tgan yilga nisbatan 3,6 foizga o‘sgan. Qishloqlarning 80% dan ortig‘i 2021 yilda jami 37 milliard mahsulotni qayta ishlagan elektron tijorat yetkazib berish tarmog'iga kirish imkoniyatiga ega. Elektron tijorat ham kambag‘allikni bartaraf etishda muhim rol o‘ynadi, 20 000 dan ortiq sotuvchilar “832 platformasi”ga (kambag‘al hududlarda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini sotish uchun onlayn platforma) qo‘shildi. Bu 2022 yilda 13,6 milliard yuan daromad keltirdi (yilga nisbatan 20 foizga ko‘p).

Ispaniya[3]

Aholining kamayishi bilan kurashayotgan qishloq hududlarini jonlantirishning bir yo‘li – bu AKTdan foydalanish va kovorking-maydonlari orqali malaka oshirishdir. Ilgarigi tashabbuslarning biri doirasida  Kataloniyada (Ispaniya) bunday ofisni tashkil etish bo‘yicha pilot loyihadan so‘ng, COWOCAT Rural loyihasi ushbu g‘oyaning ko‘lamini kengaytirdi. Uning doirasida viloyatda kovorkinglar tarmog‘i yaratildi. G‘oya qishloqdagi tadbirkorlar o‘rtasida masofaviy ishlash va kovorking madaniyatini targ‘ib qilish, xabardorlikni oshirish va boshqa sohalar bilan sinergiya yaratish edi. Hududlararo loyiha 10 ta mahalliy harakat guruhi (Local Action Group – LAG) tomonidan ishga tushirilgan.

Loyiha doirasida 18 dan ortiq kovorking-maydonlari va 130 dan ortiq mutaxassislar tarmoqqa qo‘shildi, bu esa qishloqlarda kuchli hamkasblar hamjamiyatini shakllantirishga hissa qo‘shdi. Loyiha, shuningdek, mavjud va yangi kovorking maydonlariga maslahat va maslahat berib, professional hamjamiyatni rivojlantirishga yordam berdi.

Qishloq joylarga qiziqishni rag‘batlantirish uchun “Rural&Go” dasturi, jumladan, dam olish va mehnatni birlashtirgan 10 ta turpaket yaratildi, bu ishtirokchilarga qishloq joylari va kovorking joylarini kashf qilish imkonini berdi. Kovorkerlarning harakatchanligini yaxshilash va Kataloniyadagi qishloq va shaharlar o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlash uchun RuralPass dasturi ishlab chiqilgan.

Loyiha ikki taʼlim muassasasida oʻquv dasturlarini yoʻlga qoʻyish orqali yoshlar oʻrtasida kovorking madaniyatini ommalashtirishga faol hissa qoʻshdi. Tortosa shahridagi Rovira-i-Virgili universitetida talabalar va oʻqituvchilarni ushbu kontseptsiyaga jalb qilish uchun qishloq kovorking-maydoni tashkil etildi.

Kongo Demokratik Respublikasi[4]

2016-yilda Ensemble Pour la Différence ijtimoiy biznes inkubatori Kongo Demokratik Respublikasidagi Kivu ko‘lidagi Idjvi orolidagi jamoalar uchun birinchi Wi-Fi tarmog‘ini ishga tushira boshladi. Aholi o‘ta yuqori darajada kambag‘allikdan aziyat chekardi va eng oddiy xizmatlardan foydalana olmas edi. Mahalliy korxonalar va Fjord texnologiya kompaniyasi bilan hamkorlikda biznes-inkubator boshlang'ich kapitalni taqdim etdi va zarur infratuzilmani o‘rnatdi. Asosiy bozor shaharchasida internetga ulanish nuqtasi o‘rnatildi, bu tashrif buyuruvchilarga Wi-Fi tarmog‘iga ulanish imkoniyatini berdi. "Pamoja" (suahili tilida "birgalikda" degan ma'noni anglatadi) deb nomlangan loyiha 3900 dan ortiq kishiga ulanish imkonini berdi. Mahalliy korxonalar yangi internetga ulanish imkoniyatidan foydalanishdi, natijada ular loyihaning oylik xarajatlarining 60 foizini moliyalashtirdilar. CPNCK qahva kooperativi yaxshilangan aloqalar tufayli xalqaro xaridorlar bilan hamkorlik aloqalarini o'rnatishga muvaffaq bo'lganini ta'kidladi. Loyihani baholash shuni ko'rsatdiki, foydalanuvchilarning 98 foizi Pamoja Net ularning hayotiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi deb  hisoblashadi.

Ozarbayjon

2022-yilda Ozarbayjonda Agali aholi punkti hududida 5 ta “aqlli” komponent: uy-joy, ijtimoiy ta’minot ob’ektlari, qishloq xo‘jaligi funksiyalari, ishlab chiqarish va ekologiyaga asoslangan “aqlli qishloq” barpo etildi[5].

Aholi punkti energetik avtonomdir: energiya resurslariga bo'lgan ehtiyoj quyosh energiyasi, shamol energiyasi va gidroelektr stansiyalari hisobiga ta'minlanadi. Agali qishlog‘idagi har bir bino tolali izolyatsiya, elektrodli suv isitgichi, quyosh panellari va boshqa yashil texnologiyalar bilan jihozlangan. Chiqindilarni boshqarishning butun sikli qayta tashkil etildi. Bu joyda aholining raqamli savodxonligini oshirish, jumladan, onlayn tibbiy maslahatlar va bankomat dorixonalari orqali rejalashtirilgan. Reja aqlli jamoa fermalarini qurish va foydalanuvchiga, ma'lumotlar va raqamli texnologiyalarni boshqarishga yo‘naltirilgan aqlli hamjamiyatni yaratishdan iborat[6].

O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligiga raqamli texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha qishloqlar barqarorligi va unumdorligini oshirishga qaratilgan tashabbuslar ham faol amalga oshirilmoqda.

2023-yilda O‘zbekiston[7] fermerlari FAOning “Kelajak avlodlar uchun aqlli qishloq xo‘jaligi” loyihasida, shuningdek, dunyo bo‘ylab 1000 ta raqamli qishloqlarni yaratishga qaratilgan “Raqamli qishloqlar” tashabbusida ishtirok etdi. Farg‘ona vodiysida joylashgan Novkent va Yuksalish qishloqlari raqamli qishloqlarga aylantirish bo‘yicha pilot loyiha sifatida tanlab olindi. Asosiy xususiyatlardan biri bu “jonli laboratoriyalar”– muntazam jonli yoki virtual uchrashuvlarni tashkillashtirish bo‘lib, bu yerda hamjamiyat a’zolari ekspertlar, davlat xizmatchilari va xususiy sektor vakillari bilan muloqot qiladi. Ular birgalikda yuzaga kelayotgan muammolarni tahlil qiladi va mahalliy sharoit va ehtiyojlarga moslashtirilgan innovatsion yechimlarni ishlab chiqadi.

FAO IT Park koʻmagida Fargʻona vodiysining yosh aholisi uchun Oʻzbekistonda Digital Villages Camp taʼlim dasturini ishga tushirdi. O‘quv mashg‘ulotlaridan o‘tgan yoshlar datchiklar yaratib, ularni Telegram boti bilan integratsiya qilmoqda, bu esa real vaqt rejimida fermerlarga issiqxonalar holati haqidagi ma’lumotlarni uzatib, o‘z vaqtida qaror qabul qilish va qishloq xo‘jaligini yuritish usullarini takomillashtirish imkonini beradi. Innovatsion dastur, shuningdek, xakaton bilan yakunlanib, bu tadbirda ishlab chiquvchilar qisqa vaqt ichida yangi mahsulot yoki dasturning prototipini yaratish uchun yig‘iladi.

“Aqlli qishloqlar” konsepsiyasining joriy etilishi kambag‘allikni qisqartirish va qishloq hududlarini barqaror rivojlantirish uchun salmoqli salohiyat mavjudligini ko‘rsatadi. Turli mamlakatlar tajribasi shuni tasdiqlaydiki, ilg‘or texnologiyalar integratsiyasi yangi ish o‘rinlari yaratish, bozorlarga chiqish imkoniyatlarini yaxshilash va hayot sifatini yaxshilashga yordam beradi. O‘zbekiston uchun “aqlli qishloqlar”ni rivojlantirish kambag‘allikka qarshi kurash va qishloq hududlarida iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim qadamdir.

Aleksey Kim
MHTI yetakchi mutaxassis

[1] 2024-yil 1-iyul holatiga ko‘ra

[2] Zhang X, Zhang Z. How Do Smart Villages Become a Way to Achieve Sustainable Development in Rural Areas? Smart Village Planning and Practices in China. Sustainability. 2020; 12(24):10510. https://doi.org/10.3390/su122410510

[3] European Commission: Directorate-General for Agriculture and Rural Development and McGlynn, D., Digital and social innovation in rural services, McGlynn, D.(editor), Publications Office of the European Union, 2018, https://data.europa.eu/doi/10.2762/814170

[4] International Telecommunication Union. Building Smart Villages: A Blueprint. 2020.

[5] https://news.ru/cis/velikoe-vozvrashenie-azerbajdzhancy-zaselyat-umnoe-selo-v-karabahe/

[6] https://azertag.az/ru/xeber/v_izdanii_evrosoyuza_vyshla_statya_ob__quotumnom_sele_agaly_quot-2178866

[7] https://www.fao.org/digital-villages-initiative/europe/novkent-village/digital-villages-in-uzbekistan/ru