Kirish

Energiya samaradorligi va energiya tejamkorligi, ayniqsa, O‘zbekiston kabi jadal rivojlanayotgan mamlakatlarda dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyoti va infratuzilmasini modernizatsiya qilish, aholi sonining o‘sishi bilan birga, energiyaga bo‘lgan talabning oshishi kuzatilmoqda, bu esa o‘z navbatida tabiiy resurslar va ekotizimga bo‘lgan bosimni kuchaytirmoqda. O‘zbekistonda 2023-yilda aholi jon boshiga elektr energiyasi iste’moli 2016-yilga nisbatan deyarli 1,2 barobarga [1] oshgan. Yuqori energiya iste’moli muammosini faqat energiya tejamkor texnologiyalar va toza energiyani targ‘ib qilish orqali hal qilish qiyin. Energiyani tejash butun aholining umumiy mas’uliyati bo‘lib, odamlarning energiya iste’moli odatlarini o‘zgartirish energetika va atrof-muhit muammolarini hal qilish imkonini beradi [2]. Yoshlar, ayniqsa, talabalar o‘rtasida energiyani tejash usullaridan xabardorlik barqaror odatlarni shakllantirishda asosiy o’rin egallaydi.

Ko‘plab tadqiqotlar energiyani tejash borasidagi sa’y-harakatlarda yoshlarning muhim  ta’kidlaydi. Jahonda energiyaga bo‘lgan talabning ortib borishi sharoitida yoshlarda energiya tejamkor odatlarni shakllantirish zarurati tobora dolzarblashib bormoqda. Yoshlar - o‘zgarishlarga moslasha oladigan va barqaror rivojlanishga uzoq muddatli hissa qo‘shadigan asosiy segment sifatida qaraladi. Tadqiqotchilar ta'kidlaganidek, yosh avlodlar o'rtasida energiyani tejash muhimligi haqida xabardorlikni oshirish energiya sarfini kamaytirish va atrof-muhitga ta'sirni yumshatishga qaratilgan barqaror amaliyotni saqlash yo'lidagi asosiy qadam sifatida hisoblanadi [3]. Yoshlar energiya iste'moli yuqori bo'lgan guruh bo'lib, bu ularni energiya tejash tashabbuslari va ta'lim dasturlarini amalga oshirish uchun maqsadli auditoriyadan biriga aylantiradi [4].

Tadqiqot metodologiyasi

Tadqiqotda O‘zbekiston talabalarining energiyani tejash masalalaridan xabardorlik darajasini aniqlash uchun onlayn so‘rovnomadan foydalangan holda miqdoriy yondashuvdan foydalanildi. So‘rovnoma turli akademik fanlarni qamrab olgan 22 ta universitet (shu jumladan, Qoraqalpog‘iston Respublikasi va O‘zbekistonning 12 ta viloyatidagi universitetlar) talabalari o‘rtasida o‘tkazildi. So‘rovnomada qulay tanlov usuli qo‘llanildi, bu butun respublikadagi turli universitetlardan ta’limning turli darajalari (bakalavriat va magistratura) talabalarini qamrab olish imkonini berdi. Bunday yondashuv shunga o‘xshash tadqiqotlarda qo‘llaniladigan metodologiyalarga mos keladi [5].

So'rov talabalarning energiya tejash bo'yicha xabardorligini baholashga qaratilgan 16 ta savoldan iborat tuzilgan so'rovnomani o'z ichiga oldi. So'rovning asosiy bo'limlari quyidagilardan iborat:

• Demografik ma’lumotlar: Turli tendensiyalarni tahlil qilish uchun o’quv yili (ta’lim bosqichi), ta’lim darajasi, jinsi va doimiy yashash joyi to’grisida ma’lumotlar;

• Xarajatlardan xabardorlik: Talabalarning elektr energiyasi, suv va gaz xarajatlari haqida xabardorlik darajasiga oid savollar;

• Tariflarni bilish va ularning ta’siri: Talabalar elektr energiyasining joriy tariflarini bilish-bilmasliklari va narxlarning oshishi ularning energiyani tejashga bo‘lgan munosabatiga qanday ta’sir qilishini aniqlashga qaratilgan savollar;

• Energiyani tejash bo'yicha chora-tadbirlar: Talabalar energiyani tejash bo'yicha chora ko'radimi va aniq qanday choralar ko'radi;

• Energiya tejash choralarini ko‘rish uchun motivatsiya va to‘siqlar: Talabalar nima sababdan elektr energiyasini tejash choralarini ko‘rishi yoki aksincha, nima sababdan hech qanday harakat qilmasligini aniqlashga imkon beradigan savollar;

• Davlat dasturlari haqida xabardorlik: So‘rov ishtirokchilarining O‘zbekistonda energiya samaradorligini oshirish bo‘yicha milliy strategiya va dasturlar haqida xabardorligini baholash;

• Xabardorlikni oshirish choralari: Iste’molchilarning energiyani tejash masalalari bo‘yicha xabardorligini oshirish chora-tadbirlariga oid savollar.

Tadqiqot natijalari

Ishlab chiqilgan so‘rovnomada respublika bo‘yicha 22 ta oliy ta’lim muassasasidan 7 215 nafar respondent ishtirok etdi. O‘tkazilgan tadqiqot doirasida respondentlarning energiya tejash masalalari bo‘yicha bilim darajasi va odatlarida sezilarli farqlarni ko‘rsatuvchi kompleks tahlil amalga oshirildi:

1. So‘rov natijalariga ko‘ra, respondentlarning 62,6 foizi oilaning elektr energiyasi, suv va gaz xarajatlari haqida qisman xabardor ekanliklarini bildirishgan, bu esa, o’z navbatida, aksariyat talabalarning oilaning energiya resurslari xarajatlari haqida nisbiy xabardorligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, talabalarning 16,6% bu xarajatlardan xabardor emasligini, 20,8% respondentlar xarajatlar haqida xabardor va barcha to’lovlarni o’zlari amalga oshirishini ta’kidlab o’tdilar. Shu bilan birga, so‘rovda qatnashgan talabalarning 46% elektr energiyasi tariflarining joriy narxini bilishadi.

Tadqiqot shuni ko’rsatdiki, yuqori kursga o‘tish bilan talabalar elektr energiyasi, suv va gaz xarajatlari haqida ko‘proq xabardor bo‘lishadi: xarajatlar haqida biladigan va mustaqil ravishda haq to‘laydiganlarning ulushi asta-sekin o‘sib borishi (1- va 4-bosqichlarda mos ravishda 14,2% va 33,2%), parallel ravishda bu masalaga qiziqmaydiganlar ulushi qisqarishi ham (1-bosqichda 21,2% dan 4-bosqichda 11,1% gacha) kuzatilmoqda. Bu esa yosh avlodning hayotiy muhim resurslarga sarf-xarajat masalasida qiziqishi va mas’uliyati ortib borayotganidan dalolat beradi.

1-rasm. O‘quv kurslari kesimida talabalarning elektr energiyasi, suv va gaz xarajatlari haqida xabardorlik darajasi

1. Tahlil shuni ko'rsatdiki, respondentlarning 47,8 foizi energiyani tejash masalalari bo'yicha xabardorligini yaxshi, 40,7 foizi esa o'rtacha darajada deb baholaydi. Respondentlarning atigi 8 foizi ushbu masalalar bo'yicha kam ma'lumotga ega ekanliklarini ta'kidladilar, bu umuman olganda talabalar o'rtasida xabardorlik darajasi ancha yuqori ekanligini ko'rsatadi (respondentlarning 3,6 foizi ushbu mavzuga qiziqmaydi). Agar 1-kurs talabalari orasida respondentlarning 45,6 foizi energiya tejash tushunchasi va tamoyillaridan xabardorligini yuqori deb hisoblasa, 4-kurs talabalari orasida bu respondentlarning 52,9 foizini tashkil qiladi. Olingan natijalar bilimlarning izchil to‘planishi va o‘quv jarayonida ushbu mavzuni idrok etishning o‘zgarib borayotganidan dalolat beradi, bu esa barqaror rivojlanish va energiya tejash masalalarini oliy ta’lim muassasalarining o‘quv dasturlariga kiritish muhimligini ta’kidlaydi.

2. Talabalarning elektr energiyasi tariflari o‘sishini idrok etishlarini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, 35,8% respondentlar narxlarning o‘zgarishi ularning kundalik energiya iste’moli odatlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatishini ta’kidladilar. Bu yosh avlod elektr energiyasi tariflari narxining oshishini tejashga rag‘bat sifatida ko‘rayotganidan dalolat beradi. Shu bilan birga, respondentlarning 28,7 foizi bu masala haqida o‘ylamaganliklarini ta’kidladilar, bu esa energiya resurslaridan nooqilona foydalanish oqibatlarini tushuntirishga qaratilgan axborot kampaniyalarini o‘tkazish zarurligini ta’kidlaydi. Respondentlarning 17,9 foizi elektr energiyasi narxlarining oshishi ularning energiyani tejash bo‘yicha kichik choralar ko‘rishiga yordam berishi mumkinligini aytishgan, talabalarning taxminan shunday nisbati - 17,5 foizi tarif narxlarining oshishi ularning elektr energiyasidan foydalanish odatlariga katta ta’sir ko‘rsatmaydi deb hisoblashadi.

3. Respondentlarning aksariyati (85,2%) elektr energiyasini tejash bo‘yicha turli chora-tadbirlar ko‘rayotganini ma’lum qildilar. Talabalar orasida eng keng tarqalgan chora-tadbirlar (2-rasm) yorug‘likni kerak bo‘lmaganda o‘chirish (92,6%), energiya tejamkor lampalar va kichik quvvatli asboblardan foydalanish (63,1%), shuningdek, elektr jihozlaridan foydalanilmaganda ularni o‘chirish (72,9%) hisoblanadi. Bu esa talabalarning energiya tejamkorligi bo’yicha oddiy, ammo samarali chora-tadbirlar haqida xabardorlik darajasining yuqori ekanligini ko‘rsatadi. Jumladan, respondentlarning 28,6 foizi energiya tejamkor maishiy elektr jihozlaridan foydalanishni, talabalarning 42,7 foizi energiya tejash jarayonlariga oila a’zolarini jalb qilishlarini ta’kidlagan, bu amaliyot uy xo’jaligi doirasida jamoaviy mas’uliyatdan dalolat beradi.

2-rasm. Talabalar tomonidan elektr energiyasini tejash maqsadida ko‘riladigan chora-tadbirlar

Lekin, shu bilan birga, qish mavsumida yaxshi issiqlik izolyatsiyasini saqlash (10,2%) yoki ba’zi maishiy jihozlardan voz kechish (12,9%) kabi boshqa usullar yosh avlod tomonidan kamroq qo‘llaniladi. Shuni ham ta’kidlash joizki, talabalarning sezilarli qismi mablag‘larni tejash (70,5%) va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish tamoyili (75,2%) bilan motivatsiyalangan. Demak, energiyani tejash talabalar tomonidan nafaqat moliyaviy zaruriyat, balki ongli ekologik tanlov sifatida qabul qilinadi. Respondentlarning 58,0 foizi energiya tejamkor odatlar ularning oilalarida shakllanganligini va kundalik hayotlarining bir qismiga aylanganligini ta’kidladilar.

So‘rovda qatnashganlarning 82 foizi ko‘rayotgan chora-tadbirlar natijasida elektr energiyasi hisob-kitoblarini to‘lashda tejashga muvaffaq bo‘layotganliklarini ta’kidladilar, bu respondentlarning aksariyati energiya tejash bo‘yicha ko‘rilayotgan chora-tadbirlarning samaradorligini anglaganliklarini va ulardan foydalanishdan haqiqatan ham moliyaviy foyda ko‘rayotganliklarini ko‘rsatadi.

So‘rovda qatnashgan talabalarning 1069 nafari (14,8%) kundalik hayotda elektr energiyasini tejash uchun hech qanday chora ko‘rmaydi. Tahlil natijalariga ko‘ra, 10,1% respondentlar elektr energiyasining arzonligi va arzonligi sababli uni tejashda ma’no ko‘rmaydilar, 33,8% foizi qulaylik maqsadida energiya tejash uchun hech qanday chora ko‘rmasligini ta’kidladilar. 20,1% uchun moliyaviy mustaqillik tejashga bo‘lgan rag‘batni kamaytiradi, bu energiya samaradorligining ekologik va ijtimoiy foydalariga e’tibor qaratish zarurligini ko‘rsatadi. Respondentlarning aksariyati (59,1%) uyda tez-tez bo‘lmagani sababli elektr energiyasini tejashni zarur deb hisoblamaydilar. Nihoyat, 26,0% respondentlar o‘zlarining kundalik hayotida energiya tejash chora-tadbirlarining yo‘qligi sabablari haqida o‘ylamaganliklarini ta’kidladilar, bu esa uning ahamiyati haqida xabardorlikning kamligidan dalolat beradi.

Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, respondentlarning 42 foizi (3 033 nafar) energiya samaradorligini oshirish va "yashil" energetikani rag‘batlantirish bo‘yicha davlat tashabbuslaridan xabardor emas. Shu bilan birga, 56,3% ommaviy axborot vositalari va ijtimoiy tarmoqlarda energiyani tejash mafkurasini targ‘ib qilishda axborot kampaniyalarini muhim deb hisoblasa, yana 28,1% ushbu mavzu bo‘yicha ma’ruzalar/interfaol darslar/treninglar shaklida ma’rifiy tadbirlarni o‘tkazish energiyani tejashga ongli munosabatni shakllantirish uchun samarali bo‘ladi, deb hisoblaydi.

Xulosa va tavsiyalar

Umuman olganda, tadqiqot natijalari O‘zbekistonda talabalarning energiyani tejash va energiya samaradorligi masalalari bo‘yicha xabardorligi yetarlicha yuqori darajada ekanligini ko‘rsatdi. Aksariyat talabalar energiyani tejash bo‘yicha oddiy va samarali chora-tadbirlardan faol foydalanadilar va ular tomonidan amalga oshirilgan harakatlar elektr energiyasi uchun to‘lovlarni to‘lashda tejash imkonini berishini ta’kidladilar.

Yosh avlodning energiyani tejash tamoyillari va ahamiyati haqida xabardorlik darajasini yanada oshirish maqsadida quyidagilar tavsiya etiladi:

• OAV sohasidagi zamonaviy tendensiyalarni hisobga olgan holda, energiyani tejashning nafaqat iqtisodiy, balki ekologik va ijtimoiy foydalariga e’tibor qaratgan holda yosh avlod e’tiborini jalb qiladigan maqsadli axborot kampaniyalarini o‘tkazish (turli manbalar, ijtimoiy tarmoqlar va videomateriallardan foydalangan holda);

• Talabalarga energiya iste’molini kamaytirishning amaliy usullari va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning ahamiyati haqida tushuncha beradigan xalqaro ekspertlar va jamoatchilik vakillarini jalb qilgan holda interfaol mashg‘ulotlar/treninglar o‘tkazish;

• Yoshlarning energiya tejamkorligi va energiya samaradorligi sohasidagi bilimlarini chuqurlashtirish uchun ixtisoslashtirilgan kurslar, sertifikatlashtirish dasturlari va mahorat darslarini tashkil etish;

• Energiya tejamkorligi va energiya samaradorligi sohasidagi loyiha va g‘oyalar uchun talabalar tanlovlarini tashkil etish va shu bilan birga dolzarb muammolarni hal qilishda kreativ yondashuvni rag‘batlantirish.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligi. Aholi jon boshiga abonentlar tomonidan elektr energiyasi iste’moli hajmi // https://siat.stat.uz/reports-filed/2687/line-data

2. Abrahamse W, Steg L, Vlek C, Rothengatter T. A review of intervention studies aimed at household energy conservation. J Environ Psychol. (2005) // https://www.researchgate.net/publication/223574891_A_Review_of_Intervention_Studies_Aimed_at_Household_Energy_Conservation

3. Si H, Yu Z, Jiang Q, Shu Y, Hua W, Lv X. Better future with better us: Exploring young people's energy-saving behavior based on norm activation theory. Front Public Health. (2022) // https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9630910/

4. Bell, B.T., Toth, N., Little, L., & Smith, M.A. (2016). Planning to save the planet: Using an online intervention based on implementation intentions to change adolescent self-reported energy-saving behavior. Environment and Behavior, 48(8), 1049-1072. // https://psycnet.apa.org/record/2016-43945-003

5. Creswell, J. W. (2014). Research Design: Qualitative, Quantitative and Mixed Methods Approaches (4th ed.). // https://spada.uns.ac.id/pluginfile.php/510378/mod_resource/content/1/creswell.pdf

Saparmuxametova.M.S

MHTI yetakchi mutaxassisi